Σ’ έναν αιώνα εμφύλιων σπαραγμών (1833-1936), ο Ισπανικός Εμφύλιος (1936-39) αναδείκνυε κατά το πλέον τραγικό τρόπο τον Διχασμό της «πληθυντικής Ισπανίας». Άλλος πόλεμος κι άλλοι εμφύλιοι έγιναν στην «αναρχοαυτόνομη Καταλονία», άλλος-οι στην παραδοσιακά συντηρητική και καθολική Βασκική, άλλος-οι στις «δεξιές περιφέρειες» Ναβάρα, Καστίλλη-Λεόν, Γαλικία, άλλος-οι «στους χώρους της κολεκτίβας και της επανάστασης» στην Καταλανοαραγονία και την Ανδαλουσία, άλλος-οι στις τρεις πρωτεύουσες της Δημοκρατίας (Μαδρίτη, Βαλένθια, Βαρκελώνη). Επιθετικός ο πόλεμος του αντεπαναστατικού ενιαίου Μπλόκου της Δεξιάς, αμυντικός του επαναστατικού Λαϊκού (πολυ)Μετώπου της Αριστεράς. Προτεινόμενος ορισμός: «ο Ισπανικός Εμφύλιος είναι η σύγκρουση της δεξιάς αντίληψης για την Ισπανία με τις αριστερές αντιλήψεις για τις Ισπανίες και, παράλληλα, η σύγκρουση αυτών των αριστερών αντιλήψεων μεταξύ τους και της κάθε μίας με τον εαυτό της». Η νίκη της Εθνικής Ισπανίας του Φράνκο οδηγούσε στην εξορία «τις ηττημένες Ισπανίες της Δημοκρατίας, της μεταρρύθμισης και της επανάστασης». Ο Φρανκισμός μακροημέρευσε πάνω στον «μεγάλο φόβο»: «ή Καουντίγιο ή Εμφύλιος». Ύστερα, η Μετάβαση από τη δικτατορία στη Δημοκρατία επιτεύχθηκε χάρη στη «συμφωνία της σιωπής» ανάμεσα στους νικητές και τους ηττημένους του Εμφυλίου, ενώ η Μεταπολίτευση εδραιώθηκε «in absentia της ιστορικής μνήμης». Σήμερα, με αφορμή το «καταλανικό ζήτημα», επέστρεψαν η Διχόνοια και η απειλή της Διαίρεσης, ενώ «η πολεμική του Διχασμού συνεχίζεται στα τυπογραφεία ανάμεσα στη φιλοφρανκική και την αντιφρανκική ιστοριογραφία». Εξαιτίας του δικού της εθνικού Διχασμού και της εμπλοκής της στον Ισπανικό Εμφύλιο, η Ελλάδα «παρεμπίπτει» στο παρόν έργο…